Nell’ambito della collaborazione scientifica e didattica tra l’Orientale di Napoli e il Centro di Studi Albanologici Interuniversitari di Tirana è uscita l’edizione critica del romanzo arbëresh Sofia e Kominĭatëve.

Il romanzo è stato scritto negli anni ’70 del XIX secolo da Francesco Antonio Santori (1819-1894), di S. Caterina Albanese (CS), e, come tante altre sue opere, era rimasto inedito fino ad oggi.

Tutti gli studiosi di letteratura albanese, vista l’importanza dell’opera, hanno sempre auspicato la sua pubblicazione. A questa esigenza da risposta oggi la Dott.ssa Merita Sauku-Bruci, dell’Istituto di Linguistica e Letteratura di Tirana e già Assegnista di ricerca presso il Dipartimento di Studi dell’Europa Orientale dell’Università di Napoli L’Orientale, pubblicandone l’editio princeps.

La pubblicazione di quest’opera viene, pertanto, a colmare un vuoto nella storia della prosa e di tutta la letteratura albanese e influenzerà la stessa lettura della letteratura albanese dell’Ottocento.

1.      L’edizione critica di Sofia e Kominĭatëve è stata condotta sugli autografi del Santori custoditi nella Biblioteca Civica di Cosenza, tra i cui manoscritti la filologa Sauku-Bruci ha rintracciato, tra l’altro, lo studio dello stesso Santori sull’alfabeto del Romanzo che viene pubblicato anch’esso per la prima volta e giustamente utilizzato per la retta trascrizione del tesTo in oggetto.

Questo I Volume ci presenta il testo albanese del romanzo Sofia e Kominĭatëve, trascritto nell’alfabeto odierno albanese, con le necessarie integrazioni scaturite dalle accortezze che l’edizione critica comporta nel rispetto fedele di tutte le particolarità linguistiche espresse dall’Autore.

L’edizione si caratterizza per la singolare attenzione che la curatrice ha profuso per offrire ai lettori il testo del romanzo nella massima autenticità e per non tradire minimamente la volontà dell’Autore.

Il testo del romanzo è corredato da un ricco apparato critico dove sono registrate le varianti d’autore e gli interventi della curatrice, con scrupolosa documentazione per zelo di trasparenza e per offrire materiale necessario ad eventuali interpretazioni alternative.

Ritorna puntuale il principio del filologo classico Pasquale Baffi di S. Sofia d’Epiro (1749-1799) sulla “provvisorietà dei risultati ottenuti”, un criterio metodologico che recepisce gli indirizzi scientifici della filologia europea.

Precedono il testo del romanzo i Prolegomeni, un’ampia trattazione di tutti i problemi connessi al manoscritto e ai criteri adottati nella trascrizione. La filologa Sauku-Bruci ha presentato la storia dei manoscritti soffermandosi diffusamente sulla descrizione dettagliata degli autografi tanto arbëreshë che italiani; ha, quindi, esposto con rigore le varianti del sistema alfabetico santoriano con riferimenti alla sua evoluzione e in particolare al sistema adottato nel romanzo, di cui il Santori ha lasciato una preziosa redazione, importantissima chiave di lettura.

Molta attenzione dedica la curatrice ai criteri editoriali per dare al lettore giustificazione della interpretazione soprattutto nei casi di “lezioni” non sempre univoche.

I Prolegomeni si concludono con una esposizione del contenuto del romanzo, in cui, tra l’altro si dà ragione del titolo albanese Sofia e Kominĭatëve, che ricorre all’interno del testo albanese, come si può leggere in 4ª di copertina – il manoscritto, infatti, è acefalo –  e di Sofia Cominiate, per  il testo italiano, come voluto dall’Autore stesso.

Si ricorda che il Vol. II, contenente il testo italiano di Sofia Cominiate e la concordanza del lessico arbëresh, uscirà tra breve dalle stampe.

2.      L’azione del romanzo si svolge, in gran parte, nel Palazzo del Barone Battiggera di Rossano Calabro, dove giunge, dopo un drammatico naufragio la giovane albanese Sofia. Nella prima metà del XIX secolo continua a sopravvivere il costume dei potenti di farsi procurare avvenenti fanciulle. E Sofia, giovane sposa del principe Aidino, dopo il disastro del naufragio incorso durante il viaggio di nozze, sarà consegnata prima ai briganti e da questi al Barone. Tragica la conclusione: giungerà allo stesso posto anche il giovane marito Aidino, ferito e ridotto in fin di vita dai pirati, il quale si troverà di fronte alla sposa, anche lei in fin di vita per una grave malattia. I due sventurati si spegneranno l’una sull’altro, disperati e straziati dal dolore. Il romanzo rimane aperto: insieme a Sofia era giunto anche il fratello più piccolo che, testimone del destino riservato alla sorella, nonostante le buone attenzione riservategli nel Palazzo, ora si dibatte tra l’accettazione dello stato in cui si trova, e il desiderio di vendetta.

Particolari sono le descrizioni dell’ambiente dove si svolgono i fatti: il Palazzo sontuoso di Rossano, le feste da ballo, le manifestazioni teatrali, i concerti, le cerimonie, i costumi, la ricchezza e la varietà degli addobbi. Ricca anche la galleria dei personaggi: dai prìncipi ai banditi, dai capitani di polizia corrotti ai contrabbandieri, dagli artisti ai professori del Collegio di S. Adriano di S. Demetrio Corone.

L’Autore sa evidenziare gli stili di vita, le mentalità, le usanze, i ruoli e i comportamenti dei personaggi dell’ambiente calabrese e arbëresh della prima metà dell’800, con interessanti riferimenti alla cultura popolare degli arbëreshë dell’epoca, che si dispiega tra la ridda delle valle e delle ruzalle, in un contesto calabrese più ampio che stenta a venire fuori dal feudalesimo del passato.

3.      La lingua del romanzo Sofia e Kominĭatëve si presenta con un frasario ampio, ben intrecciato per argomentare compiutamente la complessità della narrazione; si presenta anche con un lessico ricco, appartenente, in gran parte, al patrimonio lessicale mantenutosi vivo nelle varie parlate delle comunità arbëreshe d’Italia, con poche concessioni agli italianismi, semmai con il ricorso a termini tratti dall’opera Cuneus Prophetarum di Pietro Bogdani, che il Santori esplicitamente ci ricorda come fonte da cui ha attinto molti termini. E’ la varietà che contraddistingue le forme fono-morfologiche del romanzo. Alla base rimane la parlata della sua comunità, allargata in primis alle parlate viciniori, e poi a quelle più lontane con fenomeni vieppiù diversificati.

4.      Il volume è introdotto da uno saggio del Prof. Italo Costante Fortino, dell’Orientale di Napoli, sulla letteratura arbëreshe dell’Ottocento, che tende ad evidenziarne tanto la rilevanza estetica, quanto il valore culturale e politico nei confronti della minoranza arbëreshe, che cominciava a prendere consapevolezza del ruolo che aveva nell’ambito della comunità nazionale italiana, ma anche nei confronti dell’Albania che ancora giaceva sotto dominazione ottomana dopo ben quattro secoli.

In sintesi l’opera del Santori si rivela innovativa nell’ambito della stessa letteratura arbëreshe dell’Ottocento con il suo particolare approccio realistico quando tocca aspetti della realtà sociale calabrese e arbëreshe sia prima che dopo l’unità d’Italia.

Sheh dritën e botimit romani i parë i letërsisë shqipe

“Sofia e Kominĭatëve” shkruar nga F. A. Santori

Në kuadër të bashkëpunimit shkencor dhe didaktik ndërmjet Universitetit të Napolit “L’Orientale” dhe Qendrës Ndëruniversitare të Studimeve Albanologjike doli botimi kritik i romanit në arbërisht Sofia e Kominĭatëve.

Romani është shkruar në vitet ’70 të shek. XIX nga Francesco Antonio Santori (1819-1894), nga Picilia (S. Caterina Albanese, CS), dhe si shumë nga veprat e tij kishte ngelur i pabotuar deri më sot.

Të gjithë studiuesit e letërsisë shqipe, për vetë rëndësinë që ka kjo vepër, e kanë pritur botimin e tij. Këtë dëshirë e ka përmbushur sot Dr. Merita Sauku-Bruci, e Institutit të Gjuhësisë dhe Letërsisë dhe për disa vite edhe kërkuese pranë Departamentit të Studimeve të Europës Lindore të Universitetit të Napolit “L’Orientale” duke nxjerrë nga shtypi l’editio princeps.

Botimi i kësaj vepre plotëson kështu një zbrazëti në historinë e prozës dhe të gjithë letërsisë shqipe dhe do të ndikojë për një lexim ndryshe të letërsisë shqipe të shek XIX.

1.      Botimi kritik i romanit Sofia e Kominĭatëve është bërë nga dorëshkrimet e Santorit, që ruhen në Bibliotekën Qytetëse të Kozencës, ndërmjet të cilëve filologia Sauku-Bruci ka gjetur, ndër të tjera, edhe një studim të vetë Santorit mbi alfabetin e romanit. Ky i fundit, që botohet edhe ai për herë të parë, shërben si një orientim i mirë për transkriptimin e  saktë të tekstit në fjalë.

Ky vëllim i parë na paraqet tekstin në arbërisht të romanit Sofia e Kominĭatëve, i transkriptuar në alfabetin e sotëm të shqipes, me të gjitha saktësimet që kërkon respektimi  me besnikëri i të gjitha veçantive gjuhësore të Autorit siç e kërkon një botim kritik.

Kuratorja e këtij botimi ka treguar kujdesin më të madh për t’u ofruar lexuesve tekstin e romanit në tërë vërtetësinë e tij, pa tradhëtuar aspak vullnetin e Autorit. Teksti është pajisur dhe me aparatin kritik ku janë paraqitur variantet e Autorit dhe ndërhyrjet e kuratores, me një dokumentim skrupuloz e me zellin për të qenë sa më transparente, duke ofruar kështu të gjithë materialin e nevojshëm për interpretime të tjera alternative.

Zbatohet me përpikmëri parimi i filologut klasik Pasquale Baffi nga Shën Sofia (S. Sofia d’Epiro, 1749-1799) mbi “përkohshmërinë e rezultateve të arritura”, një kriter i njohur për shkencën  filologjike europiane.

Tekstit të romanit i paraprin një trajtim i zgjeruar i të gjithë problemeve që lidhen me dorëshkrimin dhe kriteret e përdorura gjatë transkriptimit (prolegomenat). Filologia Sauku-Bruci ka paraqitur historikun e dorëshkrimeve, duke u ndalur gjatë në përshkrimin e hollësishëm të autografeve si në arbërisht ashtu edhe në italisht; ka paraqitur evolucionin e sistemit alfabetik santorian, variantet e alfabeteve të përdorura nga Autori në hartimin e veprave të tij, veçanërisht alfabetin e zgjedhur për hartimin e këtij romani, për këtë të fundit Santori ka shkruar edhe një paraqitje të zgjeruar që shërben si një çelës leximi me shumë rëndësi.

Kuratorja i ka kushtuar shumë kujdes paraqitjes së kritereve të botimit duke argumentuar interpretimet e saj, sidomos në rastet  kur ka pasur të bëjë me probleme të vështira për t’u zgjidhur.

Prolegomenat mbyllen me një paraqitje të përmbajtjes së romanit, ku argumentohet zgjedhja e titullit të romanit Sofia e Kominĭatëve, ashtu siç haset e mund të lexohet edhe në faksimilen e paraqitur në kopertinën e pasme të librit – romani na ka mbrritur pa faqet e para të tij – dhe Sofia Cominiate për tekstin në gjuhën italiane, ashtu siç e ka dashur Autori vetë. Kujtojmë që vëllimi i dytë, që përmban tekstin e romanit në gjuhën italiane dhe konkordancat e leksikut në arbërishte do të dalë së shpejti nga shtypi.

2.      Ngjarjet e romanit zhvillohen kryesisht në Pallatin e Baronit Batixhera, në Rosano të Kalabrisë, ku mbrrin, pas mbytjes së anijes Sofia, një vashë e re shqiptare. Në gjysmën e parë të shek.XIX, vazhdonte të mbijetonte në Itali zakoni që të pasurve t’u dërgoheshin vajza të reja. Dhe Sofia, e nisur të vej nuse tek princi shqiptar Ajdin, pas fatkeqësisë së mbytjes së anijes, do t’u dorëzohet fillimisht cubave e më pas Baronit. Përfundim tragjik: në të njëjtin pallat të Baronit do të mbrrijë  edhe i fejuari i saj Ajdini, i plagosur nga piratët dhe gati pa jetë. Aty do të gjejë Sofien që lëngonte  e sëmurë. Të dy të pafat do të shuhen në krahët e njeri-tjetrit, zemërthyer e të dëshpëruar. Romani ngelet i hapur: së bashku me Sofien ka mbrritur edhe Janji, vëllai i vogël i Sofies, që bëhet dëshmitar i të gjithë vuajtjeve të së motrës e të kunatit. Megjithëse ai mbetet në pallat nën kujdesin e Baronit dhe familiarëve të tij, zemra e tij dylufton ndërmjet dëshirës për të marrë hak dhe gjendjes ku ndodhet.

Mjaft të gjalla janë përshkrimet e ambienteve ku zhvillohen ngjarjet: Pallati luksoz i Rosanos, ballot, shfaqjet teatrore, koncertet, ceremonitë, zakonet, pasuria dhe stolisjet e shumta. Shumë e pasur edhe galeria e personazheve: nga princat tek cubat, nga kapitenët e policisë të korruptuar tek kontrabandistët, nga artistët tek profesorët e Kolegjit të Shën Adrianit në Shën Mitër Korone.

Autori di të verë në dukje stilet e jetesës, mentalitetin, doket, rolet dhe sjelljet e personazheve të ambientit kalabrez e arbëresh gjatë gjysmës së parë të shek. XIX, me referime interesante ndaj kulturës popullore të arbëreshëve të kohës kur shkroi e jetoi, me traditën e valljeve e ruzalleve, në një kontekst kalabrez më të gjerë që po kërkon të shkëputet nga feudalizmi i së shkuarës.

3.  Gjuha e romanit Sofia e Kominĭatëve dallohet për një larmi frazash të ndërthurura mirë për të argumentuar më së miri kompleksitetin e rrëfimit; paraqitet edhe me një leksik të pasur, i cili i përket, në masën më të madhe, pasurisë leksikore që ishte ruajtur e gjallë në të folmet e ndryshme të komuniteteve arbëreshe, me gjasë edhe me terma të huazuara nga vepra Cuneus Prophetarum e Pjetër Bogdanit; vetë  Santori e përmend si një burim nga ku ka marrë shumë terma. Ajo që dallon format fono-morfologjike të romanit është varieteti. Në bazë mbetet e folmja e komunitetit të tij, e zgjeruar fillimisht me të folmet fqinje, dhe më pas me ato më të largëta me fenomene gjithnjë e më të ndryshme.

4. Vëllimi paraprihet nga një studim i Prof. Italo Costante Fortino, i Universitetit “L’Orientale” të Napolit, mbi letërsinë arbëreshe të shek. XIX, që synon të evidentojë si vlerat estetike, ashtu dhe ato kulturore e politike të pakicave arbëreshe, që po ndërgjegjësoheshin për rolin që po luanin në gjirin e komunitetit kombëtar italian, por edhe në lidhje me Shqipërinë, e cila gjëndej nën sundimin osman prej katër shekujsh.

Si përmbledhje vepra e Santorit paraqitet plot risi në gjirin e vetë letërsisë arbëreshe të shek XIX me një qasje realiste kur trajton aspekte të realitetit shoqëror kalabrez e arbëresh si para ashtu edhe pas bashkimit të Italisë.